Hoe Erdogan Europa voor de gek houdt

De Turkse president Erdogan heeft gedreigd de stroom vluchtelingen richting Europa weer op te starten. Dat zou heel dom zijn - ook voor Turkije. Maar met dat dreigement voorkomt hij wel dat de banden met de EU volledig verbroken worden. Erdogan wil alle opties open houden - om van Turkije een grootmacht te maken.

De Tweede Kamer heeft gisteren besloten de deur richting Turkije níét dicht te gooien. De onderhandelingen over toetreden tot de EU worden door de Kamer niet ‘bevroren’. Vorige week ondersteunde een grote meerderheid in het Europarlement wél een dergelijke 'bevriezing’ van de onderhandelingen. Dat was in feite niet meer dan een loze oproep aan de Eurocommissarissen, die al hebben laten weten dat ze richting Turkije 'de kanalen open willen houden’. Ook de Tweede Kamer heeft daar weinig over te zeggen, maar een motie van die strekking, afkomstig van de SP, werd in Den Haag door een kleine meerderheid van VVD, PvdA en DENK verworpen. De regeringspartijen volgden het advies van minister Koenders (die ook voor 'open kanalen’ had gepleit) en DENK is natuurlijk tegen de motie want pro-Turkije. Maar het scheelde niet veel. De liefde voor Turkije is in de Tweede Kamer (afgezien van binnen DENK) eigenlijk volkomen verdwenen. Koenders gaf vandaag dan ook te kennen dat hij in de EU op zoek gaat naar mogelijkheden om de (al lang stilgevallen) dialoog met Turkije officieel stil te leggen….

Een hopeloze missie - Merkel heeft al aangegeven niks te voelen voor een officiële stop. VVD-Kamerlid Han ten Broeke formuleerde dinsdag de reden voor de Nederlandse én Duitse aarzeling om een dergelijk signaal af te geven. Ten eerste waarschuwde hij dat het opschorten van de onderhandelingen tot gevolg zou hebben dat de EU geen invloed meer heeft op de gebeurtenissen in Turkije. En zo'n bevriezing zou president Erdogan ook nog in de kaart spelen: 'Dan doe je precies wat president Erdogan graag zou willen; dan kan hij Europa de schuld geven van de situatie in Turkije.’ Met andere woorden, de VVD houdt de kanalen open juist om Erdogan te pesten.

Heeft Europa invloed op de gebeurtenissen in Turkije? Het is een begrijpelijk misverstand. Ruim tien jaar geleden voerde Erdogan en zijn AKP in hoog tempo een groot aantal hervormingen door die bedoeld waren om aan de eisen voor EU toetreding te voldoen. Turkije leek toen werkelijk de democratische kant op te gaan, en de EU leek op weg om een ijzersterke economie in zich op te nemen. Maar wie wat beter keek, zag dat de raspoliticus Erdogan toen op meerdere borden tegelijk schaakte. De hervormingsvoorstellen waren voor het gemak gebundeld in 'pakketten’ van wetgeving die in één keer door het Turkse parlement werden geloodst. De andere onderdelen van die pakketten gingen over heel iets anders. Die waren bedoeld om de macht van de AKP in Turkije steeds verder uit te breiden, en dan ging het met name om de greep op het leger, de rechterlijke macht en het onderwijs. Terreinen waar Erdogans oude tegenstanders nog de scepter zwaaiden. Daarbij gaat het niet om andere partijen, maar om een veel diepere macht. Met name het leger en de magistratuur werden bevolkt door de traditionele Kemalisten, bestuurders die trouw zwoeren aan de principes van de stichter van Turkije, Moestafa Kemal 'Atatürk’. Zij waken al decennialang over het seculiere karakter van Turkije. En de grootste bedreiging, sinds een aantal decennia, is het islamitisch conservatisme, waarvan Erdogan de recente leider is. Die gevestigde macht beschouwde hem als een grote bedreiging voor de staat. In vroeger jaren grepen beide regelmatig (en gezamenlijk) in wanneer het mis dreigde te gaan. Dan werd de regering zwaar onder druk gezet, partijen verboden, of was er een staatsgreep. Maar sinds eind jaren negentig was de opmars van de AKP niet te stuiten. En eenmaal aan de macht wist Erdogan op slinkse wijze (het was uitkijken geblazen) een hele reeks hervormingen door te voeren waardoor hij nu (mede dankzij de Grote Schoonmaak volgend op de staatsgreep afgelopen juli) vrijwel volledig heeft afgerekend met de Kemalistische krachten die hem ooit konden bedreigen. De toenadering tot de EU was onderdeel van dat proces. Hij deed wat niemand van hem (die conservatieve moslim) had verwacht. Zo won hij brede steun onder de bevolking, ook onder links en de seculieren. En gelijktijdig zette hij de afbraak van het Kemalistische machtsapparaat rustig voort. Omdat de EU dat verlangde.

Was de hele toenadering een façade? Dat is te simpel. Wie dat denkt, houdt geen rekening met de pragmatische flexibiliteit van de Turkse leider. En met zijn diepere drijfveren. Erdogan is een conservatief (vrouwen horen thuis te zitten, met minimaal drie kinderen, et cetera) die droomt van een terugkeer naar roemruchte Ottomaanse tijden. (Hij heeft Moestafa Kemal nóóit aangeduid als Atatürk, 'vader van de Turken’.) Het gaat hem om het herstel van de grootheid van Turkije. Het land moet weer internationaal meetellen. Als dat toetreden tot de EU vergt, zal hij daar serieus over nadenken. Zo'n vijftien jaar geleden kon hij de EU dus goed gebruiken. Maar het Westen heeft hem (vindt hij) jaren geleden ernstig in de steek gelaten.

De breuk dateert van de Arabische Lente. Erdogan meende daar slim gebruik van te kunnen maken om het Turkse prestige in het Midden-Oosten op te vijzelen. Hij wilde, net als in eigen land, ook daar de verkondiger zijn van democratie en vooruitgang. Hij ondersteunde de demonstraties in Tunesië en Egypte, waarschuwde Moebarak dat deze aan de eisen van de demonstranten toe moest geven en verwelkomde diens opvolger Morsi als de democratische keuze van het Egyptische volk. Toen ook in Syrië de Lente losbarstte, liet hij Bashar al-Assad vallen. (Terwijl de betrekkingen goed waren.) Die riskante keuzes maakten hem immens populair in het Midden-Oosten. Maar daarna ging het mis. Morsi werd door het Egyptische leger afgezet – en Erdogan zag tot zijn verontwaardiging dat het Westen nog blij was ook. In Syrië maakte hij zich sterk voor interventie om Assad weg te krijgen. Maar het Westen weigerde mee te werken. Vaak herhaalde hij dat hij diep teleurgesteld was in het Westen, dat democratie predikt maar als het erop aankomt niet thuis geeft. En dat hem in de kou liet staan. Hij voelt zich vernederd – en dat moet je bij een man als Erdogan niet doen. De lauwe reactie in het Westen op de recente mislukte staatsgreep in Turkije bevestigde hem alleen maar in zijn oordeel. Het westers gepraat over democratie stelde niets voor. Dat banier hooghouden in het Midden-Oosten zou hem geen duurzame westerse bondgenoten opleveren. Natuurlijk wist niemand wat er die dag precies in Turkije – en het Turkse leger heeft wel vaker hard ingegrepen, voor het laatst in 1980 (en daarna, achter de schermen, in 1997, waarbij Erdogans voorganger Erbakan opzij werd gezet.) De Europese afwachtende houding is te verklaren. Maar voor Erdogan was het alweer verraad.

De kans op écht toetreden tot de EU was altijd nul komma nul. (de Fransen waren altijd volkomen duidelijk.) Maar dat maakte Erdogan jarenlang niets uit. En echt breken zal hij waarschijnlijk nooit – een politicus moet altijd meer ijzers in het vuur hebben. Hij kan de EU-kaart vast nog wel een keer gebruiken.

Ondertussen zorgen de voortgaande zuiveringen in Turkije (slechts versneld door de staatsgreep) ervoor dat de Europese afkeer van Turkije steeds groter wordt. Om te voorkomen dat de EU zélf besluit om de onderhandelingen te stoppen, pleegde Erdogan onlangs een fraai staaltje diplomatieke chantage. Als de EU de onderhandelingen afbreekt, waarschuwde hij, verbreekt Turkije het vluchtelingenakkoord. Dat dreigement riep in Europa onmiddellijk nachtmerries op. Een herhaling van het vluchtelingendrama moet koste wat kost voorkomen worden. Zoals VVD-er Han ten Broeke het in de Tweede Kamer zei: 'Bovendien is het in het Nederlandse belang dat de Turken zich houden aan de vluchtelingendeal.’

Is dat gevaar reëel, dat Erdogan het vluchtelingenverdrag opzegt? Hij is er nooit een voorstander van geweest (het was het werk van toentertijd president Abdullah Gül, een oude vriend én rivaal binnen de AKP). Maar Erdogan heeft zich er bij neergelegd, wetende hoe dringend de EU om dat verdrag verlegen zat. En zo'n relatie schept mogelijkheden. Mogelijkheden die hij nu dus uitbuit. Maar het is een leeg dreigement. Als hij Europa opnieuw wil confronteren met duizenden vluchtelingen, zal Erdogan hen in feite moeten aanzetten om weer door zijn land richting Europa te stromen. Dat kan hij zijn land en zijn kiezers niet aandoen. Om maar te zwijgen van de jihadisten die vanuit een ineenstortend IS-kalifaat op weg gaan, en waarvan er velen in Turkije zullen blijven hangen. Maar het dreigement werkt wel. En zo houdt Erdogan Europa aan het lijntje. Turkije blijft zo verbonden met Oost én West. Het kan, als de kansen keren, alsnog uitgroeien tot de trotse regionale grootmacht waar Erdogan van droomt.