Woonde Mohammed aan de Dode Zee?

Anderhalve maand geleden, op 11 juli, overleed Patricia Crone, hoogleraar in de geschiedenis van de islam aan het Institute for Advanced Study in Princeton – het wereldvermaarde instituut waar ‘onze’ Robbert Dijkgraaf de baas is. Haar bekendste boek is waarschijnlijk 'Meccan Trade and the Rise of Islam’ (1987), waarin ze op scherpzinnige en eigenzinnige wijze korte metten maakt met de traditionele opvatting (die in menig boek over Mohammed klakkeloos werd herhaald) dat Mekka vóór de komst van Mohammed een belangrijk handelscentrum zou zijn geweest, en dat de Mekkanen (de stam der Koeraisjieten) over een zeer uitgebreid handelsnetwerk beschikten, dat reikte van Afrika tot in Syrië en Mesopotamië. Een mooi verhaal, zeker voor de Koeraisj, die zich in de zevende eeuw immers opwierpen als de door God uitverkoren stam en de opvolgers van de Profeet. Crone toont daarin aan dat voor dat handelsimperium geen enkel bewijs voor bestaat. De naam van Mekka duikt pas op ná de opkomst van de islam. Een ander inzicht waar zij veel aan heeft bijgedragen (al is zij niet de bedenker ervan) is dat de ongelovigen waar de Koran schande van spreekt helemaal geen 'echte’ polytheïsten waren, mensen die vele goden vereerden, maar dat zij eigenlijk semi-monotheïsten moeten zijn geweest die naast God hooguit nog wat godinnen als 'dochters’ van God vereerden. Ook dat idee staat haaks op de islamitische traditie, die de tijdgenoten van Mohammed afschildert als woeste barbaren die honderden goden vereerden.

Crone had een meesterlijke grip op de materie, de bronnen uit die tijd, en hun waarde. Hieronder vindt u een link naar een recent artikel van haar hand ('What do we actually know about Mohammed?’) dat dit nog eens aantoont. Ze maakt daarin eerst op elegante wijze korte metten met de suggestie dat Mohammed misschien wel nooit heeft bestaan (ook tijdens mijn lezingen een vaak terugkerende vraag), en geeft vervolgens een proeve van haar prikkelende eigenzinnigheid door een oude pet theory van haar nogmaals voor het voetlicht te brengen: Mohammed woonde wellicht helemaal niet in Mekka.

 Haar redenering komt hierop neer: we weten niets van Mekka vóór de komst van de islam; de stad lag écht in een uithoek. Is het dan niet mogelijk dat de eerste moslimgeleerden deze onbeduidende stad expres hebben aangewezen als woonplaats van Mohammed, alleen maar om duidelijk te maken dat hij écht een goddelijke openbaring had gehad, op een volstrekt afgelegen plek, en dat hij dus niks had geleerd of vernomen uit joodse en christelijke bronnen? Misschien woonde Mohammed in feite wel in Syrië, of Palestina! En is de Koran daar ook ontstaan!

Het is een prachtig, dwars idee. Bij uitstek geschikt om oude, ingesleten denkwijzen op de proef te stellen. Maar het is ook een volstrekt maf idee. Herkomst en afkomst waren (en zijn) voor Arabieren uiterst belangrijke zaken. Men kende zijn voorouders, waar zij gewoond hadden, naast welke andere stammen, in welke steden en dorpen. De geleerde(n) die op het idee kwam om de verhalen over Mohammed te 'verplaatsen’ naar Mekka, had wellicht een mooie, doodstille achtergrond voor de openbaring uitgevonden, maar daarmee gooide hij óók de complete familie-  en stamtraditie rond de Profeet in het honderd. Tientallen personen en verhalen zouden dan ineens een andere geografie moeten krijgen – en nu moeten we van Crone geloven dat een geleerde de nazaten van Mohammed en van zijn medestrijders wist over te halen om hun echte verleden te vergeten en dat verhaaltje voortaan te vertellen.

Crone geeft in het artikel drie redenen waarom Mohammed wellicht niet in Mekka (en later het nabije Medina) heeft gewoond, maar compleet ergens anders. Ten eerste, de Koran zou de polytheïstische tegenstanders van de Profeet beschrijven als boeren die graan, druiven olijven en dadelpalmen verbouwden. En Mekka was totaal ongeschikt voor deze vormen van landbouw. Ze verwijst hiermee heel duidelijk naar Koranpassages waarin Gods goedheid wordt beschreven. Een voorbeeld:

'Hij is het die uit de hemel water heeft doen nederdalen en daarmede hebben Wij uitgebracht gewas van alle soort, en vandaar hebben Wij uitgebracht groen waaruit Wij weer uitbrengen opeengepakte korrels en uit de dadelpalm, uit haar schede, dichte dadeltrossen, en gaarden van wijnranken en olijfbomen en granaatbomen gelijk en ongelijk aan elkander. Ziet naar de vruchten die het afwerpt en hoe het rijpt. In dat alles zijn waarlijk tekenen voor lieden die geloven.’

(soera 6, vers 99)

Het handjevol verwijzingen elders in de Koran naar graan, drijven, olijven, et cetera is van exacte dezelfde aard. Bewijst dit dat Mohammeds tegenstanders zélf deze producten verbouwden, en dus niet in Mekka kunnen hebben gewoond? Nee, helemaal niet. De Koran somt hier gewoon op wat God voor de mens op aarde laat groeien.

Ten tweede, aldus Crone, zegt de Koran dat de tegenstanders van de Profeet de opvolgers zijn van eerder uitgeroeide volken. Dat zou betekenen dat zij op of nabij ruïnes woonden, en daarvoor moet je (vindt Crone) in het noorden van Arabië zijn. Het klopt dat de Koran de luisteraars als opvolgers van verdelgde volken beschouwt:

'En Wij hebben toch de geslachten voor uw tijd verdelgd toen zij onrecht deden, hoewel toch de boodschappers met de bewijstekenen tot hen waren gekomen maar zij niet gezind waren te geloven. Aldus vergelden wij aan de booshandelende lieden. Daarna maakten Wij u na hen tot stedehouders op de aarde opdat Wij zouden toezien hoe gij handelt.’

(10:13-14)

Kan het hier 'dus’ niet gaan om Mekkanen? Crone leest de passage m.i. veel te letterlijk. De Koran benadrukt immers voortdurend dat God de ongelovige omstanders zal straffen, net zoals Hij dat in de eeuwen daarvoor met zo veel andere steden en volken had gedaan. En nu waren zij 'stedehouders op aarde’ – wat echt niet wil zeggen dat zij letterlijk op oudere ruïnes zouden wonen; het gaat om geestelijke opvolgers. (Zo zou ik, in het licht van de hele Koran, deze verzen lezen). Bovendien, als Crone dan zo graag een lokale ruïne wil: weet zij zeker dat er onder Mekka niks te vinden valt?

Haar derde argument betreft de bekende mededeling over de stad Sodom, een van die door God al veel eerder verdelgde steden.

'En ook Lot behoorde tot de uitgezondenen [de profeten, mh]. Toen Wij hem en zijn huisverwanten redden altegader. Alleen niet een oude vrouw die was onder de talmenden. Daarop verdelgden Wij de anderen. En gij gaat aan hen voorbij in de morgen en des nachts. Zult gij dan niet verstandig worden?’

(37:133-138)

Crone: 'de enige manier waarop men een plaats kan passeren in de morgen en in de avond is overduidelijk door daar ergens in de buurt te wonen.’ En dus zouden we Mohammed en zijn tegenstanders ergens in de buurt van Sodom moeten zoeken (volgens de Bijbelse traditie was dat in de buurt van de Dode Zee).

Dat lijkt overtuigend – al klinkt het wat merkwaardig dat de luisteraars blijkbaar elke dag langs die ruïnes zouden hebben gelopen. Daarnaast zijn er twee tegenwerpingen te bedenken: ten eerste is het goed mogelijk dat de Mekkanen een of andere berg, rots of lokale ruïne aanduidden als 'de rest van Sodom’. Een dergelijke identificatie is helemaal niet vreemd; ook allerlei andere plekken rondom Mekka werden door de inwoners met Bijbelse verhalen verbonden. Daarnaast is het wellicht verstandig om dat 'in de morgen en des avonds’ niet letterlijk te nemen, maar meer te lezen als: dagelijks; op weg naar je werk en weer terug; met andere woorden: heel regelmatig. En er staat ook niet: gij gaat aan de stad voorbij maar aan 'hen’, dat wil zeggen de verdelgde inwoners, aan het lot van die ongelovigen. De passage is, kortom, intrigerend maar volgens mij slechts een waarschuwing aan het adres van de luisteraars om tot inkeer te komen (ga niet gedachteloos aan hun lot voorbij!), en geen beschrijving van een veel gemaakt wandelingetje net buiten de stad.

Dus nee, ook deze passage doet mij niet twijfelen aan de traditie dat Mohammed uit Mekka kwam. Maar Crone heeft alweer iets bereikt. Ze daagt uit tot denken. Ik hoop dat haar boeken en artikelen dat altijd zullen blijven doen.

Het artikel van Patricia Crone:

https://www.opendemocracy.net/faith-europe_islam/mohammed_3866.jsp