Wat in godsnaam is een gematigde islam?

Wie heeft er zin in een gematigde islam?

Politieke partijen bemoeien zich in de regel niet met theologie. Maar het lijkt erop dat Nieuw Rechts dit oude taboe gaat doorbreken. Alternative für Deutschland heeft namelijk tijdens haar partijcongres twee weken geleden vastgesteld (een grote meerderheid stemde vóór) dat hervorming van de islam ‘niet realistisch en niet wenselijk is’. Zoiets gaat een stuk verder dan verzet tegen 'de islamisering van de samenleving’. Dat laatste is vooral angst dat velen kiezen voor de inperking van klassieke vrijheden, om moslims gunstig te stemmen. De uitspraak van AfD klinkt ridicuul maar waar het om gaat…

is dat de partij simpelweg niet verwacht dat moslims in staat zijn om hun religie te hervormen. Sterker, een poging tot hervorming van de islam is niet gewenst. Zoals een congresgangers zei (geciteerd in de NRC van 2 mei) : 'Als we tegen de islamisering van het Avondland zijn, moeten we niet streven naar verwestersing van de islam.’ Daaruit blijkt dat het oude (en vaak bekritiseerde) beeld van Samuel Huntington, van de onvermijdelijke 'clash of civilisations’ tussen het westen en de islam, binnen de AfD in beleid wordt ongezet. Er is geen middle ground, en die mág ook niet ontstaan. Hierin klinkt een oude, paradoxale angst door. Enerzijds vinden alle congresgangers de westerse cultuur uiteraard superieur; niets kan daar tegenop. Maar ondertussen is men doodsbang voor de invloed van de inferieure islam, en voor een westers-islamitische mengcultuur. Die worden in staat geacht om het superieure westerse denken aan te tasten en omver te werpen. Achter de façade van 'trots op Duitsland’ gaat een angstig doemdenken schuil – zoals het gebruik van de Spengleriaanse ter,m Avondland al verraadt.

Wat is dat, een 'gematigde islam’? Hoe ziet zoiets eruit? Een van de bekendste verdedigers, de 'polderimam’ Elforkani, hield onlangs in De Balie een pleidooi voor hervorming. Dat wil zeggen, hij vertelde vooral wat er (in zijn ogen) mis is met de bestaande islam. Hij hekelde het feit dat moslims 'af en toe’ pretenderen de absolute waarheid in pacht te hebben. Maar, zo benadrukte hij: 'Alle theologische interpretatie is gewoon mensenwerk.’ Geleerden proberen slechts te begrijpen wat God heeft bedoeld in de Koran. Meer niet. En toch (in zijn eigen woorden):

'Wij hebben het werk van mensen tot heilig gesteld. (…) Op het moment dat je overtuigd bent dat een interpretatie de absolute waarheid is, zet je automatisch vraagtekens bij de Koran. Want welke mens is in staat een goddelijke tekst goed te begrijpen, in staat om deze op een absolute manier te interpreteren? (…) Als je zegt dat je de Koran niet mag interpreteren, Dan zeg je automatisch dat de Koran niet toepasbaar is voor alle tijden, Terwijl wij dat wel durven zeggen; zo eigenwijs zijn we wel.”

Als moslims kritisch gaan nadenken over de concepten die ze jarenlang heilig hebben verklaard, aldus Elforkani, 'dan leidt dat tot leiderschap en een beschavingsproces dat we met z'n allen op gang moeten brengen.’ Hervorming is volgens hem noodzakelijk want wegkijken van de gewelddadige islam, zoals de aanhangers van 'Niet mijn islam’ doen, is geen optie: “De ideologie van IS is niet uit de lucht komen vallen, dat is iets wat bestaat in onze theologische concepten.” Hij verwierp de dominante rol van de orthopraxis, van een geloof dat uitsluitend bestaat de 'juiste’ dingen doen, zoals het weigeren om vrouwen de hand te schudden. En hetzelfde geldt voor de stichting van een kalifaat. In zijn ogen is de realisering van het kalifaat een abstract concept, namelijk 'het realiseren van kernwaarden, zoals rechtvaardigheid en solidariteit, in de samenleving.’

Allemaal mooi gezegd en ruim voldoende om menige moslim de gordijnen in te jagen (zoals ook tijdens die bijeenkomst gebeurde). Maar interessant is de wijze waarop Elforkani zijn pleidooi afsloot:

'Als wij als moslims onderdeel zijn van Nederland, vind ik dat we met z'n allen dat open debat moeten voren. Wij horen in Nederland, de islam hoort in Nederland en wij als moslims dragen verantwoordelijkheid om de hervorming en de interpretatie van de islam te verbeteren.’

Met andere woorden, AfD en Elforkani zijn het eigenlijk eens: als moslims hier in het Westen thuishoren, hier blijven, dan moeten ze de islam hervormen naar Westerse waarden. AfD zegt dat moslims hier niet thuishoren omdat zij daar niet toe in staat zijn. Sterker, een verwesterde islam is zelfs gevaarlijk. De logische consequentie van de stellingname van de AfD is dat moslims Duitsland moeten verlaten – al zal er nog heel wat water door de Spree stromen voordat dát in het partijprogramma komt te staan. Elforkani kwam met veel theologische argumenten voor een hervorming, maar die vormen slechts een abstracte rechtvaardiging voor wat in wezen een maatschappelijke noodzaak is. Want moslims are here to stay.

Aansluitend op Elforkani’s pleidooi in De Balie vroeg de Volkskrant (22 april) twee deskundigen om hun mening over 'een gematigde islam’. Ten eerste UvA-filosoof Michiel Leezenberg. Die om duistere redenen over iets totaal anders schrijft. Hij wijst erop dat radicaliserende jongeren geen boodschap hebben aan polderimams. Verder noemt hij het geweld dat vandaag de dag uit naam van de islam wordt uitgeoefend 'radicaal nieuw.’ (Wat historisch onjuist is en alweer irrelevant.) Wie radicalisering wil verklaren, moet volgens Leezenberg kijken naar 'simpele adolescentenpsychologie’, geprikkeld door kreten dat de islam slecht zou zijn. Pas in de allerlaatste twee zinnen komt Leezenberg bij het onderwerp hervormingen:

'De steeds heraalde oproep tot een gematigde islam laat zien hoeveel onjuistheden er in het debat bestaan. De gematigde islam bestaat allang; de grote meerderheid van moslims zorgt helemaal niet voor problemen.’

Einde. Hoeveel onjuistheden? En over onjuistheden gesproken: waarom verwart Leezenberg het verschijnsel islam met het gedrag van de meerderheid der gelovigen? Zijn frustratie is duidelijk: waarom vragen buitenstaanders om een 'gematigde’ islam? Alsof de reëel bestaande islam een gevaarlijk verschijnsel zou zijn. Maar zijn antwoord daarop voldoet niet. Leezenberg wil simpelweg niet zien wat voor moslims als Elforkani volkomen duidelijk is: de immer aanwezige invloed van  een theologie, gefundeerd op niet-Westerse waarden. Lees voor gematigd 'aangepast’, en de problematiek is duidelijk.

Een tweede reactie komt van documentairemaakster Fidan Ekiz. In haar eerste zinnen haalt ze onbedoeld Leezenberg hard onderuit:

'Een alternatieve islam? Hoe haalbaar is dat? Het merendeel van de moslims vindt dat dat helemaal niet kan. Er is maar één Koran en daar torn je niet aan. (…) het idee dat jongeren alleen door omstandigheden zoals discriminatie en een uitzichtloze toekomst radicaliseren, gaat er bij mij niet in. Haatimams weten toch écht gewelddadige passages uit de Koran te halen.’

Leezenbergs 'gematigde’ moslims (de overgrote meerderheid dus) zijn helemaal niet gematigd maar gewoon passief. Ze gaan elke discussie over de islam uit de weg, constateert Ekiz. Ze zeggen simpelweg dat jihadisten geen 'echte’ gelovigen zijn. Maar 'zolang zij het debat over de gewelddadige aspecten van de Koran niet willen aangaan, verandert er niets’ en bepalen de fanatiekelingen het beeld van de islam. Hoe kan dat debat op gang komen? Ten eerste, aldus Ekiz, moeten autochtonen af van hun angst voor de islam. En:

'We moeten de gematigde moslims die niks met jihadisten te maken willen hebben, includen in de samenleving. Waarom zouden zij überhaupt het debat willen aangaan als ze zich buitengesloten voelen?’

Alleen door de huidige polarisering aan te pakken 'ontstaat er ruimte voor een radicaal midden’. En daar moeten autochtonen én moslims 'hard schreeuwen om het extremistische geluid te overstemmen’.

Nog meer onjuistheden. Het debat over de wenselijkheid en mogelijkheid van een gamtigde islam wordt er door overwoekerd. Ten dele door simplificatie. Alle partijen lijken er van uit te gaan dat er hier maar één islam kan bestaan, namelijk een 'gematigde’, aangepast aan westerse waarden. Terwijl de meeste religies hier in Europa diezelfde waarden helemaal niet onderschrijven (maar zich ook niet met geweld ertegen verzetten). Men gaat er ook van uit dat het duidelijk is wat die waarden zijn, zonder zich te realiseren dat die vaak niet samengaan. (Democratie staat in wezen haaks op tolerantie, om maar een voorbeeld te noemen). En dan is er de gedachte dat men een religie kan hervormen door er gewoon andere waarden in te stoppen, en dan al het ware terug te rekenen welke theologie daar het beste bij past. Maar theologie is niet de dienstmaagd der politiek (en geen optelsom van wat gelovigen denken). Ze heeft haar eigen ratio en tempo én, ondertussen, grote invloed op gelovigen. Het is niet voor niets dat de Rooms-katholieke Kerk pas rond 1960 enige zuinige positieve opmerkingen kon maken over het Jodendom en het fenomeen democratie. Religieuze hervorming zal altijd een strijd zijn tussen theologie en praktijk – waarbij het juist de tragiek van de islam is dat gedurende de afgelopen eeuw de conservatieve theologie het initiatief naar zich toe wist te trekken.

En dan is er de inbreng van niet-moslims. Bij AfD menen ze dat de politiek het ontstaan van een gematigde islam moet tegenwerken. Elforkani denkt dat deze bereikt kan worden wanneer moslims westerse waarden overnemen; volgens Leezenberg bestaat de gematigde islam al en Ekiz meent dat een gematigde islam gemaakt kan worden door moslims én autochtonen. Maar een religieuze stroming laat zich niet maken of sturen. De gematigde islam is niet anders dan een projectiescherm voor persoonlijke idealen. Voor de AfD is het een nachtmerrie; een wolf in schaapskleren; een bedreiging voor het ware Duitsland. Voor imam Elforkani is het een theologisch project. Fidan Ekiz ziet de 'gematigde islam’ als een gemeenschappelijk front tegen het extremisme. Maar samen schreeuwen tegen extremisten is nog geen geloof. Zelfs geen begin van een geloof.  Ekiz denkt dan ook dat het 'nog eeuwen’ zal duren om het debat over een nieuwe islam op de rails te krijgen. Leezenberg zegt ondertussen dat die al bestaat.

Wellicht moeten we het hele idee maar vergeten.

Het pleidooi van Elforkani:

http://www.debalie.nl/agenda/podium/de-noodzaak-voor-een-nieuwe-islam/e_9782297/p_11766169/